PSZCZYNA
Miasto (38 000 mieszk., 248 m n.p.m.) nad rz. Pszczynką, położone na obrzeżach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w Kotlinie Oświęcimskiej. Słynne z Państwowego Muzeum Zamkowego i skansenu „Zagroda wsi pszczyńskiej”. Ośrodek handlowy, kulturalny i administracyjny rolniczo-hodowlanego regionu. Ponadto zakłady przemysłowe: Fabryka Filtrów Pyłochłonnych „Echo”, Fabryka Mebli, Zakład Linde Gaz Polska. Urząd Miasta i Gminy.
Pszczyna w swym historycznym centrum zachowała średniowieczny układ przestrzenny, którego granice określają ul. Warowna, Piwowarska i Basztowa. Miasto posiadało kiedyś dwie bramy: Polską, zwaną także Krakowską w rejonie dzisiejszej Piastowskiej, i Niemiecką (Opawską) u zbiegu ul. Warownej i Wojska Polskiego. Najbardziej reprezentacyjną stroną pszczyńskiego rynku jest pierzeja północna, przy której wejście do pałacu przez bramę wjazdową, tzw. Wartę, oraz ratusz, kościół ewangelicki i d. winiarnia, tzw. Frykówka. W pd. pierzei interesująca galeria plastyczna „U Eliasza i Pistulki”.
Współczesna zabudowa rynku pochodzi z 2. poł. XVIII, XIX i pocz. XX w.
Późnorenesansowy budynek Warty z Bramą Wybrańców pochodzi z 1687 (arch. Consilio Milius). Jest to parterowy budynek na planie prostokąta z cylindryczną basztą w narożu. Na osi brama przejazdowa sklepiona kolebkowo-krzyżowo z kamiennym boniowa-nym portalem. Nad nim szczyt z kamienną płytą i łacińskim napisem oraz kartuszami herbowymi Baltazara Promnitza i Emilii Agnieszki Saskiej.
Obok neobarokowy kościół ewangelicki z l. 1905-07. Pierwotna świątynia z l. 1743-46 wzniesiona wg planów arch. Chrystiana Jahne, rozbudowana w 1860, zniszczona została podczas pożaru w 1905. Na fasadzie płyta nagrobna z 1716 poświęcona Zawadzkiemu – właścicielowi Polanki.
Do kościoła przylega neorenesansowy ratusz z 1930. Pierwotny, z 1658, nadbudowano i poszerzono w 1861. Przebudowany w 1905 i 1930. We wnętrzu tablica kamienna z 1658.
W rynku pod nr. 3 tzw. Frykówka. Barokowy dom jednopiętrowy z facjatką mieścił dawniej winiarnię. Na osi portal między półkolumnami wspartymi na kamiennych cokołach. Nad nimi facjatka z trójkątnym szczytem. W sieni kamienna posadzka oraz sklepienie krzyżowo-kolebkowe. Drzwi klasycystyczne.
Przy pl. Kościelnym barokowy kościół paraf. Wszystkich Świętych. Pierwszy raz wzmiankowany w 1326, odbudowany w 1622, uległ zniszczeniu w 1748. Współczesny wzniesiono w l. 1750-54 wg proj. arch. Chrystiana Jahne z wykorzystaniem murów poprzedniego. Przebudowany w 1791,1849, 1930-31,1957. We wnętrzu godne uwagi: późnorenesansowy portal do kaplicy św. Teresy z kutą kratą z XVII w., późnobarokowy chór muzyczny z organami ufundowanymi przez Józefa ze Zborowa Zborowskiego, właściciela Ćwiklic, wykonany przez Stanisława Stankiewicza z Zatora, późnobarokowy ołtarz główny z rzeźbami, m.in. św. Piotra i św. Pawła, i obrazem Świętej Trójcy z 1815 (autorstwa Franciszka Frumla). Obok kościoła (ul. Kołłątaja 2) barokowy dom z portalem, sienią, dziedzińcem od strony pl. Kościelnego (okolony murem).
W obrębie starego miasta godne uwagi są: przy ul. Piastowskiej 6 apteka „Pod Murzynkiem” z pocz. XIX w. (na I piętrze rzeźba figura Murzynka), pod nr. 23 dwa budynki z XVII w., przebudowane w pocz. XX w., fasada pokryta dekoracją secesyjną o ornamencie roślinnym; przy ul. Piwowarskiej 6 d. gospoda „Pod Baranem” z pocz. XIX w., pod nr. 10 d. browar miejski, później dom ludowy z przełomu XVIII i XIX w. z sienią wjazdową i bramą klepkową (stropy belkowe), przykryty dachem naczółkowym z lukarnami; przy ul. Warownej 43 dawne więzienie z 1701 o klasycystycznej stolarce okiennej i dachu naczółkowym.
W parku krajobrazowym pałac, dwór Ludwikówka oraz kompleks zabudowań pałacowych i gospodarczych (ujeżdżalnie, stajnia, powozownia, oficyna, budynki folwarczne). Pałac utrzymany w stylu neobaroku z l. 1870-74 o wnętrzach ozdobionych w stylu neoregencji i neorokoka (proj. arch. Aleksander Hipolit Destailleur i współpraca arch. Leyendecker).
Pierwszy gotycki zamek wzniosła w 1. poł. XV w. księżna Helena Korybutówna, bratanica Władysława Jagiełły, żona księcia raciborskiego Jana II. Przebudowany został w 2. poł. XVI w. na renesansową rezydencję przez Promnitzów, nowych właścicieli Pszczyny (budowa trójskrzydłowa z dziedzińcem i arkadowymi krużgankami). Po zniszczeniach wojennych i pożarze w 1679, odbudowany i przebudowany w 1. 1680-89 (Consilia Milius). Ponownie przekształcony w XVIII w. na rezydencję barokową z rokokowym wystrojem wnętrz, wg proj. arch. Chrystiana Jahne. W tym okresie powstał park zamkowy.
Kolejnej gruntownej przebudowy dokonali Hochbergerowie (dotychczasowi właściciele zamku Książ k. Wałbrzycha) w 1. 1870-74 wg proj. francuskiego arch. A.H. Destailleur. Do dawnego założenia trój skrzydłowego dobudowano do korpusu głównego część środkową (Sala Zwierciadlana i westybul). Pozostawiono elementy pierwotnego zamku i kolejnych przebudów, m.in. gotyckie mury w piwnicach i przyziemiu, basztę i rokokowe pomieszczenia w skrzydle zach. i wsch., barokową klatkę schodową. Przebudowano tarasy od zach. i pn. oraz zbudowano nowe od pd.
Podczas I wojny światowej w zamku była kwatera główna wschodniej armii niemieckiej, a w latach II wojny przejściowo mieścił się tu szpital połowy (1945).
Z inicjatywy wojewody śląsko-dąbrowskiego Aleksandra Zawadzkiego w zamku pszczyńskim utworzono w 1946 Muzeum Wnętrz Zabytkowych (od 1994 Państwowe Muzeum Zamkowe). W tymże roku udostępniono zwiedzającym kilka sal. W końcu lat sześćdziesiątych przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie i adaptację pałacu, dzięki czemu można było zaprezentować urządzenie wnętrz z różnych epok – od renesansu poprzez barok, regencję, rokoko, klasycyzm, empire i biedermeier aż po style historyczne XIX w. W zbiorach muzeum znajdują się m.in.: zabytkowe meble, rzeźby, tkaniny, ryciny, ceramika i szkło. Obok ekspozycji wnętrz pałacowych zwiedzający mogą obejrzeć zbrojownię oraz wystawę trofeów myśliwskich. W największej, dwupiętrowej Sali Zwierciadlanej, o doskonałej akustyce, odbywają się cykliczne koncerty kameralne „Muzyka o zmroku” oraz spotkania poświęcone twórczości G.P. Teleman-na (1681-1767), który przebywał na zamku pszczyńskim. W sali olbrzymie kryształowe lustra ujęte w obramienia składające się z motywów rocaillowych i kratki regencyjnej, nad przeszklonymi drzwiami balkony z metalowymi, ażurowymi balustradami, a na sklepieniu plafon z iluzjonistyczną przestrzenią nieba i pod złotym gzymsem obrazy olejne ilustrujące alegorie pór roku i miesięcy pędzla Pierra E. Gourdeta i Jeana B. Armand-Durbe-ca (1875). W części parterowej czarna boazeria z obramieniami w kolorze różu indyjskiego; ze sklepienia zwisają olbrzymie świeczniki kryształowe.