OLKUSZ
Miasto (41 000 mieszk., 360 m n.p.m.) na zach. krańcu Wyżyny Olkuskiej w pd. części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeczką Babą. Ważny ośrodek przemysłowy, stare centrum polskiego przemysłu cynkowo-ołowiowego – kopalnie „Olkusz” i „Pomorzany”; przemysł metalowy (Fabryka Naczyń Emaliowanych „Emalia”), przemysł maszynowy (Olkuska Fabryka Wentylatorów „Owent”). Urząd Miasta i Gminy.
Osada górnicza istniejąca prawdopodobnie już w XII w. Prawa miejskie nadal przypuszczalnie Bolesław Wstydliwy na pocz. 2. poł. XIII w. (Stary Olkusz). Nowa lokalizacja w 1299 miała miejsce na obecnym terenie. 3 bramy miejskie i wały ziemne otrzymał Olkusz w pocz. XIV w., mury obronne (1,7 m grubości, wykonane z czerwonego piaskowca) i 14 baszt w 1366, za panowania Kazimierza Wielkiego. Kościoły olkuskie powstały w poł. XIV w. (parafialny św. Andrzeja i NMP należący do augustianów – ostatni rozebrano w 1821 ze względu na szkody górnicze). Bujny rozkwit od XVI w. zawdzięcza Olkusz rudzie ołowiu i cynku (galman) wydobywanej przez prywatne przedsiębiorstwa gwareckie opłacające królowi tzw. olborę – podatek w wysokości jedenastej części wydobytego kruszcu. Upadek górnictwa kruszcowego zapoczątkowały wojny szwedzkie. spadek koniunktury i śmierć górników olkuskich drążących chodniki pod Jasną Górą w Częstochowie oraz częste wylewy rzeki Baby (w l. 1655—1703), które uszkodziły sztolnię pilecką i ponikowską. W XVIII w. wytop odbywał się z resztek rud ołowiu zebranych na hałdach wokół dawnych szybów. Jeszcze w poł. XVIII w. czynnych było w Olkuszu 5 hut ołowiu. Udziałowcami olkuskiego górnictwa w XVII w. byli m.in. przedstawiciele rodów: Lubomirskich. Potockich. Wielopolskich. Zebrzydowskich, Sapiehów, Radziwiłłów, Warszyckich. W XVIII w. nastąpił upadek miasta w dosłownym znaczeniu. Miasto wyludniło się, a domy rozpadły w wyniku rabunkowej w poprzednich wiekach eksploatacji górniczej. Odbudowa górnictwa w Olkuszu nastąpiła w 1814, kiedy uruchomiono kopalnię galmanu .Józef’, chociaż próby takie czyniono w końcu lat osiemdziesiątych XVIII w. W 1809 Olkusz znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego (1819). W 1885 Olkusz otrzymał połączenie kolejowe (linia kolejowa z Dąbrowy Górniczej do Dęblina).
Dalszy rozwój przemysłu nastąpił w XX w. W 1907 powstała fabryka naczyń blaszanych, a w 1910 emaliowanych (dziś Fabryka Naczyń Emaliowanych „Emalia”). Olkusz wyzwolony został 20 I 1945. Po 1945 nastąpił dalszy rozwój przemysłu. W l. 1968-71 ruszyła kopalnia „Olkusz”, a w l. 1974—77 kopalnia „Pomorzany”, wchodzące w skład Kombinatu Górniczo-Hutniczego „Bolesław”. Na szeroką skalę rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe. Powstały duże osiedla mieszkaniowe.
Centrum miasta zachowało dawny układ urbanistyczny i część XVI i XVII-wiecznej zabudowy, w rynku kamienice mieszczańskie. Wśród nich kamienica Myszkowskich z renesansowym portalem i marmurowymi schodami we wnętrzu. W innych manierystyczne lub wczesnobarokowe portale z XVII w. Cenne detale architektoniczne znajdujemy m.in. w domu gotyckim (PTTK) przy ul. Augustiańskiej (gotycki portal kamienny – I piętro). Obok kościoła klasycystyczny budynek starostwa olkuskiego z 1826 wzniesiony na jednej z działek, gdzie w XVI wieku mieściła się królewska mennica Stefana Batorego, i budynek magistratu z 1833 (Rynek 2). Od strony pd.-zach. zachowały się fragmenty miejskich murów obronnych. Odcinek murów z basztą odbudowano do pełnej wysokości (ul. Szpitalna). Kamień czerwony (XIV w.) i biały (XV w.).
Najcenniejszym zabytkiem Olkusza jest gotycka fara św. Andrzeja z 1. poł. XIV w., halowa, trójnawowa, pięcioprzęsłowa. Nawy boczne oddzielają smukłe ośmioboczne filary dźwigające, ostrołukowe arkady i sklepienia krzyżowo-żebrowe. Znakomita kamieniarka – portale, laskownia i maswerki okienne. W prezbiterium (ołtarz główny) późnogotycki poliptyk z charakterystyczną dla okresu Madonną z ok. 1475, dzieło malarzy krakowskich Jana Wielkiego i Stanisława Starego. Obok ambony wielki ołtarz renesansowy z pocz. XVII w. z obrazem św. Andrzeja. Godny uwagi późnobarokowy z końca XVII w. ołtarz św. Jana Kantego – patrona parafii, proboszcza olkuskiego (1439-40), prof. Akademii Krakowskiej. Wyposażenie fary z XVI i XVII w. Stalle z 1594, w prezbiterium ołtarze z pocz. XVII w., chór z 1639, znakomite przykłady rodzi mego snycerstwa. Szczególną wartość mają unikatowe organy z pocz. XVII w. wykonane przez Johanna Hummela z Norymbergi – będące jednym z najcenniejszych zabytków w Polsce W 1959 odkryto w prezbiterium malowidło z XIV-XVI w. Obecnie zdjęte i umieszczone w odległości 30 cm od ściany – osiągnięcie polskiej sztuki konserwatorskiej. Obok kaplica św. Jana Kantego z 1738 z barokowym portalem. Neogotycka dzwonnica z pocz. XX wieku.