Krzeszowice
Miasto (8600 mieszk., 260 m n.p.m.) nad rz. Krzeszówką i Rudawą w Rowie Krzeszowickim w pd. części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ośrodek turystyczno-uzdrowiskowy i przemysłu terenowego, m.in. materiałów budowlanych (Zakłady Betoniarskie i Żelbetowe, Zakłady Kamienia Budowlanego, Krzeszowickie Kamieniołomy Drogowe, Zakład Płyt Izolacyjnych, Zakłady Przemysłu Drzewnego), rolno-spożywczego (kombinat szklarniowy Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych). Urząd Miasta i Gminy. Muzeum Ziemi Krzeszowickiej.
Pierwsza wzmianka o wsi Krzeszowice pochodzi z 1286. Wieś należała od XIII w. do 1620 do kapituły krakowskiej, w XVIII w. do właścicieli zamku Tenczyn – Tęczyńskich, Opalińskich, Sieniawskich, Czartoryskich, Lubomirskich i Potockich. Ok. 1625 początki uzdrowiska (wody siarczane i żelaziste). Pełny rozwój nastąpił w 2. poł. XVII i w XVIII w. za czasów Augusta Czartoryskiego i jego córki Izabeli, kiedy powstały pierwsze łazienki i dworki mieszkalno-kąpielowe oraz dom zdrojowy – Vauxhall. W 1817 Artur Potocki, nowy właściciel Krzeszowic, rozbudował uzdrowisko, nadając osadzie charakter miejski: zbudował zespół dworski, łazienki „Zofia”. Równocześnie odkrycie bardziej skutecznych wód siarczanych w Swoszowicach k. Krakowa zadecydowało, że po 1835 zmalało zainteresowanie uzdrowiskiem w Krzeszowicach. Dopiero w 1. 1956-69 kopalnia „Siersza” zbudowała tu zakładowy ośrodek rehabilitacyjny, wykorzystując 3 istniejące łazienki „Zofia”. W pobliskim Tenczynku od końca XVIII w. do II wojny światowej w małych kopalniach wydobywano węgiel kamienny, m.in. w kopalniach: „Tenczynek”, „Kmita”, „Katarzyna”, „Krystyna”. Część z nich należała do Lubomirskich, a następnie Potockich. W XIX w. Krzeszowice stały się ośrodkiem administracyjnym dóbr Potockich, tzw. hrabstwo tenczyńskie. Prawa miejskie uzyskały w 1925, a status uzdrowiska w 1928.
Rynek krzeszowicki ukształtował się na pocz. XIX w. Wówczas, obok istniejącego już od 1789 neoklasycznego uzdrowiskowego pałacyku Izabeli Lubomirskiej, tzw. Vauxhallu, powstały obiekty usługowe. Pałacyk został przebudowany w XIX w. Obecnie mieści szkołę. Godny uwagi kościół paraf., neogotycki zbudowany w l. 1832-44 wg proj. arch. Karola Fryderyka von Schinkla w miejsce rozebranego w 1829 kościoła modrzewiowego. W ołtarzu głównym obraz „Hołd Trzech Króli” pędzla Santi di Tito (1597), w kościele renesansowy nagrobek Sebastiana Lubomirskiego. W pobliżu interesujący architektonicznie budynek łazienek „Zofia” (ok. 1819), przebudowany w 1876, oraz źródło „główne” uzdrowiska krzeszowickiego ujęte w 1770, obecne z 1858. Neoklasyczny zespół pałacowy (niszczejący) położony jest na terenie 12-hektarowego parku krajobrazowego; tzw. Stary Pałac z pocz. XIX w. przy wejściu do parku (proj. Fontaine i Percier oraz K.F. Schinkel), romantyczny pałac Potockich wg proj. arch. Franciszka Lanciego zbudowano w 1. 1850-57, skrzydło wsch. dobudowano w 2. poł. XIX w. wg proj. Feliksa Pokutyńskiego (proj. 1858), przebudowane w końcu XIX w. przez Z. Hendela. Obecnie bez użytkownika. Park krajobrazowy założono w 1849 wg proj. F. Lanciego; największą ozdobą były piękne aleje łukowe i liczne grupy wiecznie zielonych dębów (większość zachowała się do dziś). Z parku położonego na zboczu wzgórza roztacza się widok na ruiny zamku tenczyńskiego. Wśród egzotycznych drzew parkowych wyróżniają się: miłorząb, daglezja, truga, liliodendron, platany, surmie oraz różne odmiany dębów. Muzeum Ziemi Krzeszowickiej przy ul. Krakowskiej 30 prezentuje historię miasta i uzdrowiska, wyroby dawnego rzemiosła i geologię. Na cmentarzu w neogotyckiej kaplicy z 1864 spoczywają prochy gen. Józefa Chłopickiego, jednego z dyktatorów powstania listopadowego w 1831, leczącego się w krzeszowickim uzdrowisku (zm. w 1854 w Krakowie).