ZATOR
Miasto (ok. 3000 mieszk., 240 m n.p.m.) w Kotlinie Oświęcimskiej nad rz. Skawą. Urząd Miasta i Gminy.
Pierwotnie wieś królewska, następnie książęca. Od 1179 do 1513 należała do książąt śląskich. W l. 1445-1513 samodzielne księstwo Zatorskie, chociaż od 1456 Zator byt lennem Polski, a w 1494 (29 VII) wykupiony przez Jana Olbrachta od księcia Zatorskiego Janusza. Od 1513 pod zarządem starostów polskich. 25 II 1564 na Sejmie Warszawskim ostatecznie zostało inkorporowane do Rzeczypospolitej, tworząc do 1772 wraz z d. księstwem oświęcimskim powiat śląski w województwie krakowskim. Od 1772 do 1918 w zaborze austriackim.
W 1292 książę cieszyński Mieszko nadał osadzie prawa miejskie wzorowane na mieście Lwówek na Śląsku. W XIV w. otrzymało mury miejskie oraz murowany kościół paraf. św. Jerzego. W Zatorze mieściła się książęca komora celna.
W XVII i XVIII w. Zator zniszczyły pożary, wojska szwedzkie oraz epidemia, która wyludniła miasteczko. W 1811 liczyło zaledwie 1296 mieszkańców. Zmniejszyła się też atrakcyjność handlowa osady, a władze austriackie ograniczyły prawa organizacji jarmarków z czterech do dwóch rocznie. W XIX w. czynne były 2 młyny, 2 cegielnie, wytwórnia mydła oraz 29 zakładów rzemieślniczych.
W mieście zamek z XV w. Od XVI w. w zamku urzędował starosta królewski. Ostatni ze starostów Piotr Dunin zakupił po 1772 i dostosował do własnych potrzeb. W 1836 przebudowany został ponownie przez arch. F. M. Lanciego na zlecenie Anny z Tyszkiewiczów Potockiej (Dunin-Wąsowiczowa). Z Lancim współpracował Parys Filippi, a dekoracje malarskie wykonali Włoch Latti i Polak Kajetan Galiński. Zamek i zabudowania gospodarcze otrzymały charakter romantycznej rezydencji neogotyckiej. Powiększony został dawny ogród przyzamkowy i przekomponowany na park krajobrazowy.
W okresie okupacji zdewastowany i ograbiony ze zgromadzonych przez Potockich dzieł sztuki.
Od 1951 jest w gestii Instytutu Zootechniki PAN w Krakowie.
W l. 1963-69 poddany został gruntownej restauracji. W latach siedemdziesiątych prace konserwatorskie we wnętrzach. Do najbardziej reprezentacyjnych sal zamkowych należą: Myśliwska, tzw. Paprociowa i Złota. Pracami konserwatorskimi kierował prof. Józef Dutkiewicz z krakowskiej ASP. W zamku organizowane są wieczory muzyczne, m.in. cykl koncertów „Od Vivaldiego do Bartoka”.
Zator znany był również od średniowiecza z hodowli ryb, rozwiniętej w XVIII i XIX w. Współcześnie istnieją wzorcowe gospodarstwa rybne należące do Samodzielnej Pracowni Biologii Ryb i Środowiska Wodnego, która prowadzi prace doświadczalne nad hodowlą karpia.
Gotycki kościół paraf. św. św. Wojciecha i Jerzego z 1393, nie dokończony, halowy, jednowieżowy, rozbudowany przez F.M. Lanciego w 1836 (m.in. nadbudowa wieży, dobudowa oraz nadbudowa fasady zach. schodkowatym szczytem) i 1915 (zakrystia), regotyzowany w l. 1956-61 i 1968-73 przez Władysława Wichmana (nadzór konserwatorski dr Hanna Pieńkowska). Najcenniejszym zabytkiem jest chrzcielnica brązowa z 1462, fundacji księcia Zatorskiego, prawdopodobnie z wizerunkiem pierwszego księcia Zatorskiego Wacława (1414/18-1465), dwa portale (gotycki i renesansowy), posąg „Ecce Homo” z ok. 1470 i mozaika „Ecce Homo” z 1535, alabastrowe epitafium Andrzeja Bronowskiego z XVII w., epitafia właścicieli dóbr Zatorskich z XVIII i XIX w., m.in. Zofii Duninowej z Małachowskich, księżnej Apolonii Poniatowskiej, Seweryna Ponińskiego, Maurycego Potockiego. W krypcie pod kościołem spoczywają: Maurycy i Ludwika Potoccy, Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i Stanisław Wąsowicz (gen. i adiutant Napoleona I), obok kościoła grobowiec Apolonii Poniatowskiej w formie antycznego sarkofagu. W zakrystii fragmenty murów romańskiego kościoła z XIII w. Przed kościołem pomnik św. Jana Kantego.
W rynku kamienice mieszczańskie z XIX i XX w. oraz ratusz miejski o neogotyckiej elewacji.
W Zatorze działa Towarzystwo Miłośników Ziemi Zatorskiej oraz wychodzą dwa miesięczniki: „Życie Zatora” i „Zwiastun Zatorski” (od 1994).
Do wybitnych zatorzan należy Paweł z Zatora, syn mieszczanina Zatorskiego Mikołaja. Ur. ok. 1395, zm. w 1463. Dominikanin, prof. Akademii Krakowskiej, kaznodzieja królewski w katedrze wawelskiej.
■ 9 km od centrum Zatora na pn. (droga Zator-Chrzanów) w gm. Babice Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie-Lipowcu z ciekawym budownictwem drewnianym z rejonu Kotliny Oświęcimskiej oraz zamek biskupów krakowskich w Lipowcu.
W Zatorze skrzyżowanie dróg: w lewo do Chrzanowa przez Babice, do Krakowa, na prawo do Wadowic (14 km).