Wadowice – Historia

Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi dopiero z 1327, kiedy książę oświęcimski złożył hołd lenny. W skład ówczesnego księstwa wchodziły miasta Kęty, Żywiec i Wadowice z zamkami w Oświęcimiu i Zatorze. W 1430 miasto przeniesione zostało z prawa polskiego na prawo chełmińskie. W 1445, po śmierci księcia oświęcimskiego Kazimierza, księstwo rozpadło się. Wadowice i Żywiec znalazły się w księstwie Zatorskim, które istniało do 1513, kiedy to książę Janusz IV został zabity. W 1494 nabył je za 80 000 florenów od księcia Janusza król polski Jan Olbracht. W 1564 ziemia oświęcimsko-zatorska inkorporowana została do Korony Polskiej jako powiat śląski w woj. krakowskim. Wcielone do Korony Wadowice stały się Miastem Jego Królewskiej Mości. Wcześniej miasto otrzymało liczne przywileje królewskie od Zygmunta Starego, Zygmunta III, Jana Kazimierza, m.in. w 1521 przywilej organizowania targów i jarmarków, sprzedaży mięsa, łowienia ryb w Skawie. Po okresie rozkwitu przyszły chwile klęsk. Miasto niszczyły pożary, epidemie oraz kwaterujące wojska. W 1772, po I rozbiorze, Wadowice, liczące ok. 1500 mieszkańców, znalazły się w granicach zaboru austriackiego, początkowo jako miasto w cyrkule myślenickim, następnie jako jego stolica (od 1819). Od 1868 siedziba władz starostwa powiatowego, Sądu Obwodowego, Głównego Urzędu Podatkowego. W 1890 miasto posiadało 491 domów i 5374 mieszkańców. W tym też czasie powstały pierwsze większe zakłady przemysłowe, fabryka papy i tektury, zapałek, cegielnia, zakład typograficzny Foltina. W 1866 otwarto Gimnazjum Wadowickie, późniejsze Gimnazjum Humanistyczne. W 1887 powstało tu gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, a w 1889 Towarzystwo Mieszczan zwane „Czytelnią Mieszczańską”. Od 1908 działały tu stowarzyszenia: urzędników im. Króla Władysława Jagiełły, Towarzystwa Szkoły Ludowej. W 1918 Wadowice wróciły do odrodzonej Polski. W 1921 liczyły 6862 mieszkańców. W 1923 powstał tu jeden z większych zakładów – fabryka drutu, tzw. Druciamia. Miasto zostało rozsławione w latach międzywojennych dzięki grupie literacko-plastycznej „Czartak”, z którą związani byli m.in. literaci: Emil Zegadłowicz, Edward Kozikowski, Zofia Kossak-Szczucka, Jan Wiktor, Stanisław Witkiewicz, Jan Sztaudynger; malarze: Zbigniew Pronaszko, Wojciech Weiss, Julian Fałat, Feliks Szczęsny-Kowarski. W Wadowicach wychodziło również (1922. później w Warszawie i Krakowie) czasopismo literackie „Czartak”. którego założycielem i redaktorem był E. Zegadłowicz. W 1933 w Wadowicach odbyły się uroczystości jubileuszowe 25-lecia twórczości Zegadłowicza, a ul. Tatrzańskiej nadano imię jubilata. W latach trzydziestych działał w mieście Amatorski Teatr Dramatyczny prowadzony przez dra Mieczysława Kotlarczyka. W okresie okupacji Wadowice znajdowały się w granicach Rzeszy Niemieckiej. Mimo terroru stosowanego wobec przeciwników Rzeszy żywy był tu ruch oporu, zwłaszcza nauczycieli i lekarzy. Działała tu podziemna organizacja „Orzeł Biały”. 26 I 1945 Wadowice wyzwoliły oddziały Armii Czerwonej. W 1960 miasto liczyło ok. 10 000 mieszkańców.

Z miastem związanych jest kilka wybitnych postaci. Uczony polskiego odrodzenia Marcin Wadowita (1567-1641), który przez trzydzieści lat pełnił funkcję kanclerza (rektora) Akademii Krakowskiej. Tu się wychował i tu działał członek grupy „Zdrój” i założyciel grupy „Czartak” Emil Zegadłowicz (1888-1941), piewca Beskidów, autor dramatu „Domek z kart”, powieści „Motory”, „Zmory”. W Wadowicach urodził się i miastu poświęcił swoje siły twórcze dr Mieczysław Kotlarczyk (1908-1978), opiekun Amatorskiego Teatru Dramatycznego, Krakowskiego Teatru „Rapsodycznego”, autor pracy „Sztuka żywego słowa”.

Z zakonem oo. karmelitów w Wadowicach związany jest św. Rafał (Józef Kalinowski, 1835-1907), beatyfikowany w 1983, kanonizowany w 1991. Organizator wadowickiego Karmelu w l. 1891-99 i wielokrotny przełożony domu. Urodzony w Wilnie, ukończył Akademię Inżynierii Wojskowej w Petersburgu. W 1863 kierował Wydziałem Wojny na Litwie w Rządzie Narodowym. W 1864 aresztowany, sądzony, zesłany na Syberię. Po powrocie, wychowawca Augusta Czartoryskiego (syna Władysława). Od 1882 w zakonie karmelitów w Czernej. W l. 1905-11 mieszkał w Wadowicach przy ul. Krasińskiego (obecnie tzw. Czumówka), późniejszy generał, Walerian Czuma (1890-1962), gdzie uczęszczał do gimnazjum. W. Czuma był legionistą, organizatorem polskich oddziałów na Syberii w 1920, dowódcą dywizji piechoty WP (1922-39) i w kampanii wrześniowej 1939 – obrony Warszawy.

W 1920 urodził się w Wadowicach Karol Wojtyła – papież Jan Paweł II. W latach międzywojennych ukończył tu szkołę powszechną i gimnazjum im. Marcina Wadowity. W domu rodzinnym Karola Wojtyły – od 1984 Muzeum Jana Pawła II. Na budynku brązowa tablica z tekstem: „W tym domu urodził się 18 V 1920 r. i mieszkał Karol Józef Wojtyła papież Jan Paweł II”.