Tarnowskie Góry – Historia

Miasto należy do młodszych, powstało w XVI w. Jego dzieje są ściśle związane z rozwojem górnictwa kruszcowego (srebra i ołowiu) na ziemi bytomskiej. Odkrycie znacznej ilości kruszcu w 1490 wzbudziło zainteresowanie górnictwem kruszcowym Jana II Dobrego (1465-1532) ostatniego z Piastów opolskich i Jerzego Hohenzollerna, przyszłego właściciela ziemi bytomskiej (margrabiego brandenburskiego i krewnego Zygmunta Starego). Jan II Dobry przyczynił się do opracowania i wydania w 1526 w języku polskim praw górniczych tzw. Ordunku Górnego, gwarantującego wolności górnicze podejmującym się poszukiwania, wydobywania i przetwarzania kruszcu. Osobiste zainteresowania Jerzego Hohenzollerna, a następnie jego syna, Jerzego Fryderyka, rozwojem górnictwa (o czym świadczyły liczne wizyty w Tarnowskich Górach) m.in. spowodowały w końcu XVI w. wzrost napięcia i spór o posiadanie państwa bytomskiego między margrabią Jerzym Fryderykiem a dworem cesarskim w Wiedniu. W 1629 nowym właścicielem (kontrakt kupna) państwa bytomskiego został Łazarz hr. von Henckel. Cenny kruszec odkryto na gruntach Piotra Wrocha, właściciela Tarnowie.

Początki wolnego miasta górniczego związane są z pojawieniem się (w październiku 1528) pierwszych urzędników górniczych i przywilejem (pieczęć i herb) tarnogórskiego Urzędu Górniczego otrzymanym w Opolu w marcu 1529 od księcia opolskiego Jana II. W 1562 margrabia Jerzy Fryderyk nadał miastu nowy przywilej, dotyczący m.in. jarmarków i herbu obowiązującego do XX w. Do 1532 uruchomione były pierwsze płuczki i huty. O zainteresowaniu margrabiego świadczyć może przekazanie w 1542 do dyspozycji gwarków 100 koni używanych w kieratach do czerpania wody oraz udzielanie w 1564 pomocy przy budowie sztolni odwadniającej im. św. Jakuba. O wielkości wydobycia szybów tarnogórskich świadczy praca 13 hut wytapiających srebro (1542). Najlepsze lata górnictwa kruszcowego to początek lat sześćdziesiątych XVI w. W 1561 uzyskano 4970 marek i 3 łuty palonego srebra oraz 13 300 cetnarów ołowiu i glejty (tlenek ołowiu).

O początkach miasta pisał w 1612 Walenty Roździeński:

„Za tym książę rozkazał – aby wysiekano
On las, na tym miejscu miasto zbudowano.
A stąd ludzie – zszedłszy się zewsząd – w krótkiej chwili,
Robiąc kruszce, niemałe miasto zbudowali.
Któremu od Tarnowic zaraz dali imię Tarnowskie Góry: to stąd. iż gruntu a ziemię
Wielką sztukę od tej wsi sobie oderwali,
Kędy prawie przednią część miasta zbudowali”.

Ustrój wewnętrzny miast górniczych różnił się od innych miast, chociaż mieszczanie byli niezależni od feudała i wolni osobiście. Miasto miało dwie władze, własny samorząd i władze górnicze, a kompetencje aktu nieprecyzyjne.i Ważniejsze uchwały zapadały w obecności obu władz.

W pierwszych latach istnienia miasto musiało rywalizować z Bytomiem, który nie rezygnował ze swych przywilejów na rzecz Tarnowskich Gór, m.in. dotyczących produkcji i sprzedaży piwa, wagi ołowiu itp. Dopiero odpowiednie przywileje nadane przez margrabiego usamodzielniły miasto górnicze. W pierwszym pionierskim okresie miasto zróżnicowane narodowościowo zdominowane zostało przez żywioł polski już w końcu XVI w., przeważający do końca XVIII w. W XVII w. Tarnowskie Góry przestały być wyłącznie miastem dla górników i hutników, stały się ważnym ośrodkiem handlowym artykułami rolno-spożywczymi, o czym pisał w 1612 Roździeński. W 1700 wybrane zostały przez władze cesarskie, jako jedno z 3 śląskich miast, do składowania soli. W XVII i XVIII w. miasto buntowało się przeciw nowym panom państwa bytomskiego (Hencklom, osiadłym na zamku w Świerklańcu), którzy nakładali na wolne miasto coraz to nowe ciężary feudalne. W okresie reformacji, pod koniec XVI w., rektorem tarnogórskiej szkoły był arianin Szymon Pistorius z Opola, a od 1713 przy ul. Zamkowej jezuici prowadzili na wysokim poziomie polską szkołę. Główne miasto górnicze odwiedzało wiele osób, wśród nich głowy koronowane i sławni mężowie, m.in. królowa Eleonora, małżonka króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1670), król Jan III Sobieski (1683), król August II Sas (1697), król August III (1734), Józef Wybicki — autor polskiego narodowego hymnu (1804), car rosyjski Aleksander (1820 i 1821), poeta Julian Ursyn Niemcewicz (1821), poeta Johan Wolfgang Goethe (1790).

Kolejny rozkwit miasta nastąpił pod koniec XVIII w. po przyłączeniu Górnego Śląska do Prus oraz zrzeczeniu się przez Donnersmarcków praw do wydobywanego kruszcu na rzecz państwa pruskiego. W 1784 powstała obok Bobrownik państwowa kopalnia rud srebrno-ołowianych „Fryderyk”, a 2 lata później huta ołowiu i srebra. Było to korzystne dla miasta, w którym umieszczono Urząd Górniczy dla Górnego Śląska, a w latach następnych zlokalizowano tu Górnośląską Szkołę Górniczą (1838) i Górnośląską Spółkę Bracką (1856). W ten sposób Tarnowskie Góry stały się administracyjnym centrum górnośląskiego górnictwa.

Z dziejami kopalni „Fryderyk” związana jest pierwsza maszyna parowa uruchomiona na Górnym Śląsku, którą 19 I 1788 rozpoczęto odwadnianie wyrobisk. Do 1806 pracowało w kopalni 6 maszyn parowych czerpiących 12 m’ wody na minutę. W tymże roku oddano do użytku nowe odcinki starej sztolni „Pomagaj Boże” (9 km), a w I. 1821-34 nową sztolnię „Fryderyk” odprowadzającą wodę do rzeki Drawy.

Okres górnictwa kruszcowego zakończył się w pocz. XX w. Pracowała nadal (ciągle modernizowana) huta „Fryderyk” zbudowana na kanale odpływowym sztolni „Pomagaj Boże” do rzeki Stoły (osada Strzybnica). Od 1858 czynna była w Tarnowskich Górach huta żelaza przetapiająca miejscowe rudy (czynna do 1902). Pod koniec XIX i na pocz. XX w. powstały wokół miasta kopalnie węgla kamiennego „Radzionków” i „Andaluzja”.

Po plebiscycie i powstaniach 25 VI 1922 (w III powstaniu, tarnogórzanie walczyli pod Starym Olesnem i Strzelcami Opolskimi) część ziemi tarnogórskiej wróciła do Polski.

W okresie międzywojennym Tarnowskie Góry były miastem powiatowym i ważnym ośrodkiem kulturalno-oświatowym na kresach zachodnich Rzeczypospolitej. Działały tu liczne towarzystwa kulturalne, m.in. Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki. W 1. 1923-39 ukazało się tutaj 11 tytułów czasopism, m.in. „Gazeta Tarnogórska”, „Wiadomości Tarnogórskie”. W 1934 utworzono miejskie muzeum, a w 1938 powołano Delegaturę Związku Propagandy Turystyki Województwa Śląskiego (poprzednio od 1935 Komisja Propagandowa). Zainteresowano się wówczas udostępnieniem podziemi tarnogórskich do celów turystyczno-krajoznawczych. Czynne były również 3 szkoły średnie ogólnokształcące, w tym Seminarium Nauczycielskie (od 1937 Liceum Pedagogiczne).

Po okresie okupacji hitlerowskiej 241 1945 miasto zostało wyzwolone przez oddziały Armii Czerwonej. Po 1945 miasto stało się ważnym ośrodkiem przemysłu maszynowego, chemicznego i cynkowego, powstało wiele osiedli mieszkaniowych (m.in. „Mickiewicza”). W 1975 w skład miasta Tarnowskie Góry weszły: Strzybnica, Miasteczko Śląskie, Repty Śląskie i Bobrowniki Śląskie.