Miasto Bytom (228 000 mieszk., 280 m n.p.m.) nad rz. Bytomką, prawym dopływem Kłodnicy i potokiem Szarlejką, prawym dopływem Brynicy, w pn. części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego na Płaskowyżu Bytomskim Wyżyny Śląskiej. Jeden z najważniejszych ośrodków przemysłu węglowego (kopalnie: „Rozbark”, „Bobrek”, „Centrum-Szombierki”, „Powstańców Śląskich”, „Miechowice”, siedziba Bytomskiej Spółki Węglowej w Bytomiu, Przedsiębiorstwo Budowy Szybów) i hutniczego (huty: „Bobrek” i „Zygmunt” oraz Zakłady Górniczo-Hutnicze „Orzeł Biały”), ośrodek przemysłu energetycznego (elektrownia „Miechowice” i „Szombierki”), metalowego (Śląskie Zakłady Lin i Drutu), maszynowego, chemicznego, spożywczego, odzieżowego (Zakłady Odzieżowe „Bytom”), siedziba licznych innych przedsiębiorstw, jak budowy kopalń rud, budowy pieców przemysłowych. Ważne centrum kultury i oświaty (Opera Śląska, Teatr Tańca, Państwowa Szkoła Baletowa, szkoły muzyczne, Muzeum Górnośląskie, Centrum Sztuki, orkiestra kameralna „Camerata Impuls”).
W pierwszych miesiącach po wojnie utworzono w mieście wiele zawodowych placówek kultury działających do dziś, m.in.: Operę Śląską, Muzeum Górnośląskie, Szkołę Muzyczną, Miejską Bibliotekę Publiczną. W 1966 powstało Towarzystwo Miłośników Bytomia (m.in. wydawca literatury historycznej o Bytomiu). W Bytomiu organizuje się co roku Konkurs Młodych Wokalistów im. Adama Didura. Od 1956 wychodzi tu tygodnik „Życie Bytomskie”. Miasto w swym historycznym centrum (ulice Kwietniewskiego, Marszałka J. Piłsudskiego, W. Korfantego, Katowicka) zachowało średniowieczny układ urbanistyczny. Mury miejskie i fortyfikacje rozebrane zostały na pocz. XIX w., zachowały się tylko fragmenty murów obronnych (pl. Klasztorny i ul. W. Korfantego) oraz wałów obronnych i fosy (ul. Piastów Bytomskich). Współcześnie Bytom ma zarejestrowanych 1214 zabytków architektury różnej wartości. Do najstarszych należy gotycki kościół paraf. NMP przy ul. ks. Koziołka 3 (w pobliżu Rynku), zbudowany w 1231, rozbudowany w XIV w., wieża i dach przebudowane w XIX w. (regotyzacja). Z pierwotnej świątyni zachowały się: prezbiterium, wsch. część nawy głównej i naw bocznych, zakrystia, krzyżowe sklepienie, romańska kolumna w pd. portalu. W ołtarzu głównym obraz „Wniebowzięcie Marii Panny” Ottavio Corradiego z 1659, nad którym stara kopia gotyckiego obrazu Matki Boskiej. Proboszczami parafii byli wybitni działacze narodowi na Górnym Śląsku: „czerwony farorz” ks. Józef Szafranek, i poeta, autor „Starego kościoła miechowskiego”, ks. Norbert Bonczyk.
W pobliżu d. murów miejskich gotycki kościół św.Wojciecha (pl. Klasztorny 5) z 1253, niegdyś połączony z zespołem klasztornym. Przy ul. Krakowskiej kościół Świętego Ducha z 1299, pozostałość po zespole klasztornym i szpitalu bożogrobców. Obok kościoła Mariackiego (ul. Strażacka 8) unikatowe gotyckie piwnice z XIV w. w domu Gorywodów, dziś po restauracji zakład gastronomiczny (winiarnia).
Z XIX-wiecznych budowli eklektycznych i historyzujących odnotować należy:
• neogotycki gmach d. gimnazjum z 1870 przy ul. Moniuszki 17 proj. arch. miejskiego Pawła Jackischai i tegoż autora neogotycki kościół Świętej Trójcy (1883-86) z ciekawą polichromią, przy ul. Piekarskiej;
• neoklasycystyczny gmach d. teatru miejskiego ii Towarzystwa Muzycznego z 1899 proj. Bruggera i Wilhelma Hellera, przebudowany (sala koncertowa i schody) w 1927 przez arch. Hansa Pelziga przy ul. Moniuszki 21 (obok pl. Sikorskiego) dziś gmach Opery Śląskiej;
• eklektyczny gmach d. landratury (starostwa) 1899-1902 zrealizowany wg proj. arch. K. Segritza i M. Schoringa przy ul. Korfantego 34, obecnie mieści się tutaj filia Muzeum Górnośląskiego, w której „Galeria sztuki współczesnej” (prezentacja dorobku artystycznego sztuki polskiej lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych czynna codziennie, z wyjątkiem poniedziałków, w godz. 10-15, w środy 10-18, w soboty i niedziele 11-15);
• gmach sądu z 1859 (obok kościoła Świętej Trójcy – ul. Piekarska), przebudowany w 1894 wg proj. arch. J. Heisego z Opola w stylu neorenesansowym;
• neoromański kościół paraf. św. Jacka z pocz. XX w., wzorowany na katedrze w Limburgu nad Lahnem, ul. Matejki 1;
• kamienica z okresu dziewiętnastowiecznego historyzmu, przy ul. 1 Maja 13 proj. Wilhelma Hellera.
Z XX-wiecznych budowli na uwagę zasługują także:
• modernistyczny gmach d. wydawnictwa, „Katolik”, w l. 1932-39 Gimnazjum Polskiego, obecnie szpital zakaźny (róg ul. Strzelców Bytomskich i ul. Roosevelta);
• secesyjne i modernistyczne kamienice przy ul. Moniuszki (22), Korfantego (36 i 38), 1 Maja (10), placach: Akademickim, Chrobrego, Słowiańskim, Rynek (20), zrealizowane głównie wg proj. Maksa Schena i Karla Mainki;
• secesyjny gmach liceum przy ul. Sikorskiego 2;
• kamienice z okresu dziewiętnastowiecznego historyzmu przy Rynku (21, 22, 23).
Godne zobaczenia zabytki architektury przemysłowej to kompleks domów kolonii i osiedli robotniczych przy kopalni i hucie „Bobrek” i kopalni „Rozbark”.
W okresie międzywojennym powstały m.in.: gmach Muzeum Krajowego wybudowany w 1929-30 wg proj. A. Stutza i H. Hallera (dziś Muzeum Górnośląskie przy pl. Jana III Sobieskiego), gmach dworca gtównego kolei z 1929 – przebudowany wg proj. Steinmetza (pierwotny z 1874), interesujące funkcjonalne kościoły parafialne – Podwyższenia Krzyża Świętego (1936-37) proj. Ottona Lindnera ze Stuttgartu i św. Barbary (1928-31) proj. R. Niktona oraz funkcjonalne kąpielisko na obrzeżu Parku Miejskiego (1929) proj. Karola Schmidta.
Muzeum Górnośląskie, pl. Jana III Sobieskiego 2, ma działy: przyrodniczy, archeologiczny, etnografii, przyrody, historii i sztuki. W zbiorach muzeum m.in. eksponaty zabytków archeologicznych z terenu Górnego Śląska (wśród nich znaleziska kultury łużyckiej), eksponaty obrazujące tradycyjną i współczesną kulturę materialną regionu śląskiego (stroje ludowe, wyroby jubilerskie i ceramika, plastyka ludowa), pamiątki z okresu powstań śląskich (sztandary, legitymacje, odznaczenia, fotografie, materiały kartograficzne), zbiory mineralogiczne, petrograficzne, paleontologiczne, zoologiczne i botaniczne (kolekcja motyli egzotycznych, kolekcja gatunków krajowych ptaków oraz ssaków). W dziale sztuki zbiory malarstwa polskiego i obcego, grafiki polskiej i obcej, sztuki cechowej i rzemiosła artystycznego. Malarstwo obce reprezentowane jest przez dary gen. Józefa Zająca dla muzeum katowickiego (kolekcje płócien XVI-XVIII w. szkoły włoskiej, XVII-XVIII w. szkoły flamandzkiej, obrazy malarzy szkockich i angielskich oraz kolekcję grafiki europejskiej XVI-XX w.). Muzeum utworzone w 1945 przejęło tradycje i nazwę Muzeum Śląskiego (powołanego w 1927 w Katowicach) oraz część zachowanych zbiorów wywiezionych przez okupanta do Bytomia. Włączono również fragmenty kolekcji Oberschlesisches Landesmuseum w Bytomiu, działającego w 1. 1924-44. W 1950 zmieniło nazwę na Muzeum Górnośląskie. W 1978 przejęło budynek d. polskiego Domu Narodowego UL, a w 1982 budynek d. starostwa (obydwa budynki przy ul. W. Korfantego). Wystawy stałe (w gmachu głównym przy pl. Jana III Sobieskiego): ,,Z życia ludu śląskiego XIX-XX w.”, „Górny Śląsk w pradziejach”.
Muzeum jest czynne: wtorki, czwartki i piątki w godz. 10-15, w środy w godz. 10-18 oraz w soboty i niedziele w godz. 11-15. W poniedziałki nieczynne. Tel. (0-32) 81-82-94.
Wyjeżdżamy z Bytomia w kierunku pn. ul. Strzelców Opolskich przez dzielnicę Radzionków. Pierwotnie wieś. Prawa miejskie w 1950. Od 1975 w obrębie miasta Bytom. Osada powstała w XIII w. i związana była z górnictwem kruszcowym. W XIX w. powstały tutaj kopalnie węgla i huta należące do hr. Donnersmarcka. Po plebiscycie w 1921 Radzionków wrócił do Polski (1922). Obiektem zabytkowym jest kościół św. Wojciecha z XVI w.