SOSNOWIEC
Miasto (250 000 mieszk.) nad rzekami: Czarną i Białą Przemszą, Brynicą i Bobrkiem. Ośrodek przemysłu hutniczego (huty im. M. Buczka, E. Cedlera), górniczego (kopalnie „Sosnowiec”, „Porąb-ka-Klimontów”, „Kazimierz-Juliusz”, „Niwka-Modrzejów”, „Milowice”), metalowego (m.in. Fabryka Kotłów i Urządzeń Energetycznych „Ahlstrom FAKOP”, Fabryka Łożysk Tocznych „Prema-Milmet”, opakowań blaszanych, lin i drutu, armatury przemysłowej), włókienniczego (przędzalnie czesankowe „Intertex” i „Politex”) i dziewiarskiego (zakłady „Wanda”). Siedziba Urzędu Miejskiego i Kurii Diecezjalnej Kościoła Rzymskokatolickiego (diecezja sosnowiecka powstała w 1992).
Zabudowa śródmiejskiej dzielnicy pochodzi z przełomu XIX i XX w. Na uwagę zasługują: neorenesansowy budynek dworca głównego (ul. 3 Maja) wybudowany w 1859 wg proj. Henryka Marconiego dla kolei warszawsko-wiedeńskiej, rozbudowany po 1918 (hala główna). Poza centrum najstarszym zabytkiem Sosnowca jest Zamek Sielecki (ul. Zamkowa), zbudowany został w 1620 przez Sebastiana Minora z Przybysławic, na terenach bagnistych i otoczony głęboką fosą. W XVIII w. Sielec należał do płk. artylerii królewskiej Franciszka z Garbów Modrzewskiego, płk. Michała Zulińskiego i szambelana dworu królewskiego Jordana Stojewskiego. W 1. 1802-14 należał do gen. pruskiego Schiminelpteniga von der Oya, a następnie do pana na Pszczynie hr. Ludwika Anhalt-Koethena. Zamek spłonął w 1824. Odbudowany w 1832. W 1856 właścicielem Sielca został hr. Andrzej Renard ze Strzelec Wielkich i najbliższa rodzina, a następnie Gwarectwo ,,Hr. Renard”. W l. 1978-79 zamek poddano generalnej rekonstrukcji z przeznaczeniem na Centralną Wzorcownię Szkła Polskiego. Podczas restauracji odsłonięto fragmenty polichromii z XVII w. o cechach renesansowych, a w przyziemiu i w piwnicach zachowały się d. sklepienia kolebkowe, krzyżowe oraz kolebkowe z lunetami.
Przy ul. Kościelnej neoromanska katedra Wniebowzięcia NMP, zbudowana w l. 1893-99 wg proj. arch. Karola Kozłowskiego. We wnętrzu polichromia wykonana w l. 1904-06 przez Włodzimierza Tetmajera i Henryka Uziębłę z Krakowa. Polichromia wykonana techniką woskowo-olejną przedstawia 14 scen tematycznie związanych z historią Polski i kościoła oraz 22 wizerunki świętych w pełnej postaci i 40 popiersi. W oknach witraże. W nawach poprzecznych witraże wg proj. W. Tetmajera, pozostałe z l. 1932-39. Konserwację polichromii przeprowadzono w 1. 1935-39, 1955, 1961.
Przy ul. Kilińskiego cerkiew prawosławna Wiery, Nadieżdy i Lubowii, zbudowana w l. 1888-89 w stylu neobizantyjskim z fundacji sosnowieckich właścicieli kopalń i hut (Schoenów, Dietlów, Scheiblerów). Interesujący ikonostas malowany przez Lebiediewa z Moskwy. Przy tej samej ulicy nowoczesny budynek PKO BP.
Jednym z najcenniejszych zabytków architektury końca XIX w. położonym na skraju krajobrazowego parku jest pałac Henryka Dietla (saskiego fabrykanta) przy ul. Żeromskiego. Po II wojnie światowej siedziba Państwowej Szkoły Muzycznej im. S. Moniuszki, obecnie czeka na właściciela. Zbudowany po 1878 otrzymał neobarokowy kostium, przebudowany na pocz. XX w. przez warszawskiego arch. Antoniego Jabłońskiego-Jesieńczyka. Pałac pretenduje do funkcji muzeum wnętrz zabytkowych, zachowała się znaczna część oryginalnego wyposażenia. Nad Czarną Przemszą przy ul. 1 Maja 19, budynek Sądu Rejonowego, dawny pałac Schoenów, eklektyczny, o cechach romantycznej budowli z przełomu XIX i XX w. Przebudowany i przystosowany do potrzeb sądu w 1923. Zachowały się interesujące wnętrza m.in. dawnej sali balowej i biblioteki.
W dzielnicy Maczki, ul. Skwerowa, dworzec kolejowy, zbudowany w l. 1850-57 wg proj. warszawskiego arch. Henryka Marconiego.
W dzielnicy Zagórze klasycystyczny pałacyk z poł. XIX w. wzniesiony przez F.M. Lanciego (obecnie Pracownie Konserwacji Zabytków) oraz gotycki kościół św. Joachima z XV w., rozbudowany w XIX w.
W dzielnicy Środula, w parku podworskim zabytkowy zespół budynków z XIX w. (przy ul. Chemicznej). 2 neobarokowe pałace Schoena – większy przystosowany do potrzeb muzealnych (siedziba Muzeum Miejskiego), a w mniejszym (brata Schoena) przedszkole (1900). Muzeum Miejskie w Sosnowcu działa od 1995, poprzednio mieścił się tu Oddział Muzeum Górnośląskiego. Wystawa stała: Szkło artystyczne. Muzeum czynne codziennie oprócz poniedziałków w godz. 10-15, w środy 10-17.
Godne zwiedzenia egzotarium przy ul. Piłsudskiego. Wybudowane w 1956 dla egzotycznej flory i fauny. W akwariach, terrariach, małpiami i ptaszami zgromadzono 300 gatunków ryb, 25 gatunków gadów i płazów (m.in. aligator i pyton) oraz papugi i małpy. Świat roślin reprezentuje ok. 1300 okazów. Egzotarium czynne codziennie, oprócz poniedziałków, w godz. 10-17.
Na terenie zabytkowego cmentarza przy al. J. Mireckiego grób wybitnego dramaturga, pisarza i poety Emila Zegadłowicza (1888-1941), autora m.in. kontrowersyjnych w latach międzywojennych powieści „Zmory” i „Motory”, dramatu „Domek z kart”.