SIEWIERZ

Miasto (13 000 mieszk., 300 m n.p.m.) położone nad Czarną Przemszą na przecięciu dróg Katowice-Warszawa i Tarnowskie Góry-Zawiercie. Urząd Miasta i Gminy. Ośrodek rolniczo-przemysłowy w pn. części woj. katowickiego. Zakłady „Polgaz”, zakłady mleczarskie i zbożowe, kaflarnie i cegielnie. W okolicy liczne piaskownie.

Osada słowiańska z przełomu IX i X w., gród kasztelański. Od XII w. odbywały się tu targi siewierskie. W XII w. pod Siewierzem czynna była kopalnia srebra. Stolica księstwa siewierskiego. W 1442 miasto kupił Zbigniew Oleśnicki. Do 1790 pozostawało w rękach biskupów krakowskich. Posiadało wojsko, administrację i sądownictwo biskupie. W 1790 na Sejmie Czteroletnim księstwo włączono do Korony. Po rozbiorach w rękach Austrii. Od 1807 do 1809 w rękach napoleońskiego marszałka Lanesa. W 1809 przejęte przez Księstwo Warszawskie. Od 1815 w Królestwie Polskim w ramach majoratu koziegłowskiego. Po powstaniu styczniowym odebrano Siewierzowi prawa miejskie. Odzyskał je dopiero w Polsce Ludowej w 1962. Do końca XVIII w. miasto słynęło z garncarstwa i znakomitego piwa (18 browarów), które wysyłano m.in. na Śląsk, oraz wysokiej jakości stali (siewierska świeżarka).

W pocz. XIX w. w pobliskich osadach czynne były piece hutnicze opalane węglem drzewnym i węglem kamiennym. Do dnia dzisiejszego zachowały się resztki hałd hutniczych i nazwy miejscowości. Na przełomie XIX i XX w. w pobliskim lesie sosnowym założono prywatne sanatorium przeciwgruźlicze (obecnie leczona jest tu pylica). W dwudziestoleciu międzywojennym osada uzyskała połączenie kolejowe z Zawierciem i Tarnowskimi Górami (dziś trakcja towarowa). Zastój rozwojowy osady przerwany został w Polsce Ludowej. Powstały zakłady przemysłu spożywczego (mleczarnia, zakłady zbożowe), zakład leczniczy dla zwierząt, liceum ogólnokształcące. Przestrzenny rozwój miasta nastąpił przez przyłączenie okolicznych wsi: Piwonia, Kuźnicy Sulikowskiej, Kuźnicy Świętojańskiej, Chmielowskich, Sulikowa.

Miasto zachowało swój układ przestrzenny z XIV w. W środku prostokątny rynek z ulicami wybiegającymi z jego naroży, przy którym domy z XVIII i XIX w., m.in. dom nr 22 o barokowym szczycie (dziś restauracja „Zamkowa”), w którym, jak chce legenda, mieszkać miał Napoleon.

Nad Czarną Przemszą ruiny renesansowego zamku biskupiego, wzniesionego na gotyckich fundamentach. Zamek nizinny zbudowano na wysokim nasypie otoczonym fosą. Plan trójkondygnacyjnego zamku z wewnętrznym dziedzińcem zbliżony jest do owalu. Od strony pn. sześcioboczna pięciokondygnacyjna wieża, która jeszcze w XIX w. posiadała barokowy hełm. W podwójnym portalu wieży wgłębienia na most zwodzony. Przed wejściem prostokątny barbakan z dwoma rzędami strzelnic. Z detali architektonicznych zachowały się renesansowe obramienia portali i okien oraz fragment kamiennych podcieniowych loggii od strony dziedzińca.

Najstarszym zabytkiem jest romański kościółek św. Jana Chrzciciela z XII w. na terenie cmentarza (konserwacja 1639, 1947-56). W 1953 na wewnętrznych ścianach absydy odkryto fragmenty polichromii figuralnej, a na zewnętrznych – polichromię późnogotycką z motywem figuralnym i ornamentem geometryczno-roślinnym. Kościół paraf, z XVI w. przebudowano w 1785 na świątynię o cechach barokowych. Jednonawowy z prezbiterium i trójścienną absydą, dwoma kaplicami i prostokątną zakrystią. Interesująca barokowa elewacja oraz wieża z niskim hełmem i latarnią.

Godne uwagi są bramy cmentarne (szczególnie pn. – o 3 wejściach) z figurami świętych, przeniesionymi z rynku siewierskiego. Obok w XVIII-wiecznym dworku (ul. Kościuszki) z mansardowym dachem Muzeum Miejskie.

Z 1618 pochodzi kościółek św. Walentego zbudowany przez siewierzan dla potrzeb miejscowego szpitala z prostokątną nawą oraz wieżyczką z sygnaturką. Przy zbiegu ul. Będzińskiej i Stoczkowej, na małym kurhanie, kryta gontem kapliczka wieżowa z XVIII w. z figurą św. Jana Nepomucena.