BĘDZIN

Miasto (62 900 mieszk.) położone nad rz. Czarną Przemszą. Ośrodek przemysłu węglowego (kopalnie ,Jowisz” i „Grodziec”), cementowego (cementownie „Jowisz” i „Saturn”), cynkowego (huta „Będzin”), metalowego („Mostostal”, „Metalplast”), energetycznego (elektrownia „Łagisza”). Miasto wielu fabryk (odzieży, obuwia, mebli, artykułów spożywczych). Siedziba Urzędu Miasta.

Miasto pogranicza, na szlaku z Krakowa do Wrocławia, powstało w XIV w. u podnóża Góry Zamkowej przekształcone z podgrodzia, na podstawie aktu lokacyjnego z 1358, wydanego przez Kazimierza Wielkiego. W miejsce drewnianego zamku istniejącego od XII w. wzniesiono zamek murowany, a w 1363 otoczono miasto podwójnym pierścieniem murów, które zachowały się częściowo do 1830.

Z nazwą miasta i sąsiedniej Czeladzi łączy się legenda: Kazimierz Wielki, zdążając z Krakowa na Śląsk, miał się zatrzymać nad Przemszą na nocleg i powiedzieć: „Tu będziem nocować, a tam będzie czeladź”. Na miejscu dzisiejszego zamku, a wcześniej drewnianego, istniała w XI w. strażnica chroniąca ważny szlak handlowy wsch.-zach., a rzeka Czarna Przemsza, bogata wówczas w wodę, tworzyła zatokę u podnóża Góry Zamkowej, wykorzystywana była na przystań dla łodzi rybackich, transportujących towary w górę i w dół rzeki.

W XIV i XV w. miasto narażone było na częste napaści ze strony nadgranicznych rabusiów, dlatego też w 1434 w Będzinie i 1458 w Bytomiu doszło do ugód między książętami śląskimi a biskupami krakowskimi. W 1464 miasto otrzymało od Kazimierza Jagiellończyka prawo składowania soli. W mieście czynna była królewska komora celna.

W mieście i zamku przybywało wielu znakomitych Polaków i cudzoziemców, m.in. Władysław Jagiełło, Henryk Walezjusz (1574), Jan III Sobieski (1683), arcyksiążę austriacki Maksymilian (1587) więziony na zamku w rok później po klęsce pod Byczyną.

W XVII w. dwukrotnie zniszczony przez pożar (w 1616 i 1655). Mimo odbudowy miasto chyliło się ku upadkowi. Po drugim rozbiorze Polski znalazło się w rękach Prus. Zamek będziński otrzymali Hohenzollernowie. Szybka dewastacja prowadzona przez dzierżawców doprowadziła zamek do ruiny. Od 1807 miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim, od 1815 w Królestwie Polskim. W 1825 postanowiono rozebrać ruiny zamku. Hrabia Raczyński uratował średniowieczny zamek. W 1833 rozpoczęto odbudowę zamku wg proj. włoskiego architekta Francesco Marii Lanciego zatracając jego pierwotne cechy architektoniczne. Po śmierci Edwarda Raczyńskiego w 1845 zamek zamieniał się w ruinę.

Ponowny rozwój miasta nastąpił w XIX w. wraz z rozwojem przemysłu wydobywczego i przetwórczego (węgiel, cynk). W 1824 uruchomiono dużą kopalnię węgla „Ksawery”, a w dwa lata później hutę cynku. W 1859 miasto uzyskało połączenie kolejowe Warszawa-Wiedeń, dając w ten sposób szansę rozwoju przemysłom: metalowemu, spożywczemu i mineralnemu.

W XIX w. do miasta przyłączono nowe osiedla i stare osady: Ksawera (1832), Koszelew, Małobądz, Gzichów i Warpie (1822).

W okresie powstania styczniowego zasłynął oddział młodzieży będzińskiej pod dow. Wojciecha Szewczyka; jeden z członków oddziału ks. Franciszek Cieszek został zesłany na Syberię. Na pocz. XX w. rozwinęli ożywioną działalność oświatową działacze SDKPiL i PPS-lewicy, organizując czytelnie ludowe. W latach międzywojennych robotnicy będzińscy czynnie włączyli się do organizowanych strajków. W 1932 podczas starcia z policją zginął jeden z górników, a wielu zostało rannych. W okresie okupacji hitlerowcy przeznaczyli do zagłady 50% mieszkańców miasta narodowości żydowskiej, a Stare Miasto zostało zdewastowane w 70%. Miasto zostało wyzwolone przez oddziały I Frontu Ukraińskiego podczas operacji „Złote Wrota” 27 I 1945.

Po 1945 nastąpił bujny rozkwit miasta. Rozbudowano zakłady przemysłowe i wzniesiono nowe, powstała nowa infrastruktura handlowa i usługowa oraz kulturalna. Wyrosły nowe osiedla mieszkaniowe, począwszy od granic miasta (E 75) po osiedle „Zamkowe”. W l. 1955-56 odbudowano z ruin zamek będziński.

W l. 1973-77 do Będzina przyłączono sąsiednie miejscowości: Grodziec, Łagiszę, Wojkowice Komorne, a obszar miasta zwiększył się do 50 km2. W 1992 Wojkowice odzyskały samodzielność i prawa miejskie.