CZELADŹ
Miasto (36 700 mieszk., 270 m n.p.m.) położone nad rz. Brynicą. W mieście m.in. przemysł węglowy (kopalnia węgla „Saturn” w likwidacji), chemiczny (Zakłady Tworzyw Sztucznych „Erg”) i ceramiczny (Zakłady Płytek i Wyrobów Sanitarnych „Józefów”). Siedziba Urzędu Miejskiego.
Stara osada na szlaku handlowym z Krakowa do Wrocławia, powstała w XIII w. na ziemi siewierskiej. Podczas najazdu Tatarów w 1241 miasto zostało spalone.
W XV w. Czeladź była już poważnym organizmem miejskim na pograniczu z Koroną wchodzącym w skład utworzonego w 1443 księstwa siewierskiego. Księstwo siewierskie kupił od Wacława, księcia cieszyńskiego, biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Pod zarządem biskupów krakowskich znajdowało się przez najbliższych 350 lat. Czeladź jako miasto graniczne upoważnione było do pobierania myta. Mieszkańcy Czeladzi zajmowali się rzemiosłem i rolnictwem. W 1655 miasto ograbiły i zniszczyły oddziały szwedzkie. W dwadzieścia osiem lat później przez Czeladź przechodziły wojska polskie udające się pod Wiedeń. W mieście witał Jana III Sobieskiego poseł austriacki hr. Wilczek. W 1697 przebywał tu August II Mocny.
W 1792 Czeladź wolnym miastem królewskim. Po trzecim rozbiorze Polski Czeladź znalazła się w granicach zaboru pruskiego. W 1807 w granicach Księstwa Warszawskiego i w 1815 Królestwa Polskiego. Za udział w powstaniu styczniowym rząd carski odebrał Czeladzi prawa miejskie, a osada zaczęła ubożeć. Dopiero w 2. poł. XIX w. wraz z rozwojem górnictwa węglowego na terenach wokół Czeladzi następował ponowny rozkwit osady.
Pod koniec XIX w. uruchomiono dwie kopalnie: „Saturn” (1888) i „Czeladź” (1879), które przeszły w ręce kapitału niemieckiego i francuskiego. W 1900 kopalnię „Saturn” odkupili kapitaliści łódzcy: K. Schneibler i A. Biderman. Od tej chwili Czeladź zmieniała swe oblicze – drewniane zrębowe domki zastępowano murowanymi. Na przełomie XIX i XX w. osada stała się jednym z ośrodków ruchu robotniczego w Zagłębiu Dąbrowskim.
W 1915 Czeladź odzyskała prawa miejskie. W 1923 miasto wzbogaciło się o nowy zakład przemysłowy. W dzielnicy Józefów powstały zakłady ceramiczne „Józefów”, produkujące wyroby fajansowo-sanitarne i kamionkowe.
W latach okupacji w więzieniach i obozach koncentracyjnych zginęło ok. 1200 czeladzian. 27 I 1945 miasto wyzwoliły oddziały Armii Czerwonej dowodzone przez marszałka Koniewa.
Po 1945 wybudowano kilka nowych szkół, w tym pierwszą w kraju Szkołę Tysiąclecia, pierwsze liceum w historii miasta, nowe osiedla mieszkaniowe (m.in. na Piaskach), szpital, biblioteki, domy kultury i sale widowiskowo–sportowe.
Jest jednym z nielicznych miast GOP-u, które zachowało w swej najstarszej części średniowieczny układ urbanistyczny oparty na owalu umocnień (istniejący do końca XVIII w.). W centrum rynek z ulicami, wybiegającymi parami z jego naroży. Z XVII i XVIII-wiecznej drewnianej zabudowy mieszczańskich domów z podcieniami ocalało zaledwie kilka, m.in. przy ul. Kościelnej 3 oraz drewniane domy przy ul. Grodzieckiej 3, ks. B. Pieńkowskiego 27 i 39, Kaczej 7, Podwale 13 i 15. Zabudowa zachodniej pierzei rynku pochodzi z XIX w. W 1913 w sąsiedztwie niewielkiego renesansowego kościoła parafialnego pw. św. Stanisława (patrona Czeladzi), ufundowanego w 1529 i barokizowanego w 1688, wzniesiono okazałą świątynię, kontrastującą z parterową zabudową starego miasta. Kościół projektował architekt warszawski Hugon Kuder, twórca m.in. bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego w Warszawie. Za Brynicą przy ul. Dehnelów w zabytkowym parku interesujący zespół budynków wzniesiony na pocz. XX w. przez Towarzystwo Górniczo-Przemysłowe „Saturn”, w stylu neoklasycyzmu z przeznaczeniem dla administracji i dozoru górniczego kopalni „Saturn”. Jednym z największych w województwie katowickim cmentarzy żydowskich (kirkutów) jest cmentarz przy ul. Będzińskiej, rekonstruowany w Jatach osiemdziesiątych ze środków przekazanych przez Mojżesza Stawskiego.