Chrzanów
Miasto (42 100 mieszk., 294 m n.p.m.) nad rz. Chechło, lewym dopływem Wisły, na wsch. krawędzi Wyżyny Śląskiej łączącej się przez Garb Tenczyński z Wyżyną Krakowsko-Częstochowską. Centrum kulturalne ziemi chrzanowskiej. Miasto o znacznym przemyśle: maszynowym (Fabryka Maszyn Budowlanych i Lokomotyw „Fablok”), materiałów budowlanych (Zakłady Materiałów Ogniotrwałych „Stella” i kamieniołom wapienia w Płazie), spożywczym (zakłady mięsne). Liczne zabytki i Muzeum Regionalne.
Urząd Miasta i Gminy.
Początki miasta sięgają XII w., kiedy to w źródłach odnotowano kasztelanię chrzanowską w księstwie raciborskim. Data pierwszej lokacji nie jest znana. W 1500 otrzymał ją Chrzanów ponownie od właściciela dóbr. pana z oświęcimskiego Bobrka, Piotra Ligęzy. Było więc miastem prywatnym i takim pozostało przez najbliższe wieki. Prawo magdeburskie gwarantowało mieszczanom samorząd miejski i rozwój organizacji cechowej. O dobrobycie chrzanowskich mieszczan oprócz rzemiosła decydował handel rudą cynkowo-ołowianą (galmanem), wydobywaną wokół Chrzanowa. Wojny szwedzkie przyczyniły się do upadku miasta. Dopiero od pot. XVIII do poł. XIX w. miasto przechodziło kolejne ożywienie związane z industrializacją oraz rozwojem kolejnictwa (linia kolejowa Oświęcim – Trzebinia – Kraków). Pierwszą nowoczesną kopalnię rudy cynkowej „Matylda” założył Jan Mieroszewski w 1848. Czynna była z przerwami w I. 1918-26 i 1930-57. Dalszy rozwój przemysłu nastąpił w latach międzywojennych, kiedy powstały dzisiejsze zakłady: Fabryka Lokomotyw „Fablok” (1920) i Zakłady Materiałów Ogniotrwałych „Stella” (1930). Chrzanowska fabryka lokomotyw była pierwszym w Polsce zakładem tego typu. Dzisiaj „Fablok” przestawiła się na produkcję maszyn budowlanych.
W 1975 w skład miasta weszły: Balin, Luszowice, Bolęcin, Płaza i Pogorzyce.
W Chrzanowie warto zobaczyć kościół paraf. św. Mikołaja z XIV w., przebudowany w XVII w. Otrzymał m.in. barokową kaplicę św. Stanisława, obok dzwonnica z XVIII w. W parku podworskim lamus dworski z XVI w., przebudowany na pocz. XIX w., w stylu neoklasycyzmu przez Loewenfeldów – ostatnich właścicieli Chrzanowa. Dziś Muzeum, ul. Mickiewicza 13, tel. (0-35) 351-73. Znajdują się tu zbiory przyrodnicze i etnograficzne, wystawy czasowe oraz wystawy stałe: Pradzieje Ziemi Chrzanowskiej; Chrzanów i chrzanowianie na przestrzeni dziejów; Salonik mieszczański z 1. poł. XIX wieku; Wnętrze biedermeierowskie; Sztuka ludowa i strój ziemi chrzanowskiej; Judaica ze zbiorów Muzeum; Przegląd skał i minerałów okolic Chrzanowa; Flora i fauna Polski ze szczególnym uwzględnieniem regionu chrzanowskiego. Muzeum od 1973 posiada swoje oddziały – na zamku w Lipowcu (prezentuje tam historię zamku Lipowiec i zabytki archeologiczne od XIII do XVIII w. z wykopalisk na terenie zamku) i w Wygiełzowie (Nadwiślański Park Etnograficzny) oraz od 1986 w Chrzanowie, w zabytkowym dworku z pocz. XIX w. (Dom Urbańczyka) przy al. Henryka 16, w którym ekspozycje czasowe (od V do XII), w ogrodzie stałe ekspozycje geologiczne. Muzeum czynne: poniedziałki, soboty, niedziele 10.00-14.30; wtorki, czwartki i piątki 8.30-14.30; środy 8.30-18.30.
W dzielnicy Kościelec zachował się kościół paraf. św. Jana Chrzciciela z 1843 (pierwotny istniał w XV w., pozostał z niego dzwon z 1484). W parku krajobrazowym (1798) ruiny pałacu, który spłonął w 1945. W dzielnicy Płaza kościół paraf. Świętego Krzyża z XVI w. We wnętrzu obrazy pędzla W. Eliasza; w parku podworskim barokowy pałac, przebudowany w 1901. W Balinie kościół paraf. Chrystusa Króla (prezbiterium z dawnego spichlerza z 1831).
Na cmentarzu chrzanowskim pomnik Eliasza Marchettiego, uczestnika powstania styczniowego (adiutanta płk. Francesco Nullo) rannego pod Krzykawką (zm. 1864). Z Chrzanowem związany był bohater narodowy Marcin „Lelewel” Borelowski, płk robotnik, naczelnik wojenny województw podlaskiego i lubelskiego w okresie powstania styczniowego.
Między centrum Chrzanowa a dzielnicą Bolęcin, na rzeczce Chechło zalew – ośrodek sportów wodnych. Przez miasto przebiegają szlaki turystyczne: niebieski – okrężny wokół Chrzanowa (Dawnego Górnictwa), żółty – Dolinek Jurajskich i ziemi chrzanowskiej.
Odgałęzienie dróg: w prawo do Oświęcimia przez Libiąż (18 km) i Zatoru przez Babice (20 km).