Jaworzno
Miasto (98 400 mieszk., 300 m n.p.m.) nad rzeką Jaworznik, lewym dopływem Białej Przemszy na wsch. krańcu Wyżyny Śląskiej. Rzeki Biała Przemsza i Przemsza stanowią naturalną granicę administracyjną Jaworzna z Sosnowcem – od pn. i z Mysłowicami od zach. Od 1975 w obrębie miasta Jaworzna: Szczakowa, Dąbrowa Narodowa, Wysoki Brzeg, Długoszyn, Pieczyska, Jeziorki, Ciężkowice; od 1977 – Byczyna, Jeleń. Siedziba Urzędu Miasta.
Miasto jest ośrodkiem przemysłu węglowego (kopalnie „Jaworzno” i „Jan Kanty”), energetycznego (elektrownia „Jaworzno” I. II i III), materiałów budowlanych (zakład prefabrykatów pyłów z elektrofiltrów elektrowni „Jaworzno”, cementownia „Szczakowa” i Huta Szkła Okiennego „Szczakowa”), chemicznego (Zakłady Ochrony Roślin „Azot”), zlokalizowane tu też są zakłady eksploatujące piasek na posadzkę dla przemysłu węglowego.
Dzieje miasta Jaworzna i Szczakowej (prawa miejskie od 1889) splatają się z dziejami osad włączonych w 1975 do miasta, które do czasu przemysłowej eksploatacji złóż węgla kamiennego jako wsie miały podobną historię (koniec XVIII i pocz. XX w.). Zakładane były przez prywatnych właścicieli lub przez państwo, a w XIV i XV w. były terenem wydobycia rudy ołowianej. Dotyczy to wsi należących do biskupów krakowskich: Jaworzno, Długoszyn, Byczyna, Ciężkowice, o których pierwsza wzmianka pojawiła się już w 1. poł. XVII w. Jedynie Szczakowa do XV w. była wsią królewską, od 1956 w granicach miasta Jaworzno.
W 1l. 1792-96 rozpoczęto na większą skalę wydobycie węgla w płytkich kopalniach, m.in. w rządowej założonej przez hr. Maszyńskiego i kopalni „Fryderyk August” oraz wielu prywatnych, które dały początek dzisiejszym kopalniom „Jaworzno” i „Jan Kanty”. Dalszy rozwój górnictwa węglowego nastąpił w okresie przynależności Jaworzna do Rzeczypospolitej Krakowskiej.
W Szczakowej wydobywano węgiel metodą przemysłową w 1791. eksploatowany przez państwową kopalnię (pierwsze odkrywki w 1766). Przed I wojną światową uruchomiono tu hutę szkła i wielką – jak na owe czasy – cementownię. W latach międzywojennych powstały zakłady chemiczne „.Azot”, produkujące m.in. środki ochrony roślin, elektrownia „Jaworzno” oraz rozwijały się już istniejące kopalnie, którym nadano nazwy: „Kościuszko”, „Piłsudski”, „Jan Kanty”. Bujny rozkwit obu miejscowości nastąpił po 1945. W l. 1951-79 uruchomiono 3 duże elektrownie – .Jaworzno” I, II i III. Przy elektrowni,Jaworzno III” powstał zakład prefabrykacji pyłów z elektrofiltrów dla budownictwa.
Podczas okupacji mieścił się tu jeden z podobozów obozu zagłady w Oświęcimiu (osiedle Stałe). W 1973-77 samodzielne miasto.
Zabytki Jaworzna to neoklasyczny kościół paraf. św. Wojciecha (d. św. Jana) zbudowany na fundamentach XVI-wiecznego kościoła; zachowana XVI-wieczna kaplica. Obok kościoła pomnik ks. Stanisława Stojałowskiego, działacza ruchu ludowego, propagatora spółdzielczości rolniczej, redaktora „Pszczółki”. W odległej o kilka kilometrów dzielnicy Jeleń barokowy kościół parafialny z XVII w. z wyposażeniem z okresu budowy. W Dąbie, przysiółku Jelenia, pomnik przyrody – wiąz o obwodzie 280 cm. Muzeum miasta Jaworzna (ul. Grunwaldzka 35) eksponuje zbiory z zakresu etnografii i przeszłości miasta. Na cmentarzu przy ul. Grunwaldzkiej pomnik dla 147 żołnierzy radzieckich poległych w walce o miasto. W dzielnicy Szczakowa tablica pamiątkowa na miejscu kaźni. 14 I 1942 gestapo powiesiło 22 członków Armii Krajowej. W osiedlu Stałe, na miejscu podobozu koncentracyjnego, na zbiorowej mogile, pomnik i tablica przypominające likwidację obozu 15 I 1945 i 22 numery zastrzelonych więźniów.
6 km na pd. od centrum d. wieś Jeleń, obecnie w granicach Jaworzna. Wieś z XV w. nad rz. Przemszą. W XVII i XVIII w. wydobywano tu rudę żelaza. W XIX w. w pobliskich Borach na terenach rudonośnych i węglowych podejmowano próby uruchomienia kopalni. W 1909 zbudowano nowy szyb „Sobieski”. W latach międzywojennych i w l.1957-59 samodzielna kopalnia węgla kamiennego „Sobieski” (dziś i w l. 1947-57 jeden z szybów kopalni „Jaworzno”).