BIERUŃ
Miasto (19 000 mieszk., 250 m n.p.m.) na krawędzi Wyżyny Śląskiej i pn. skraju Kotliny Oświęcimskiej nad rzekami Mleczną, Gostynią i Wisłą. Ośrodek przemysłu węglowego (KWK „Piast”), chemicznego (ERG Bieruń), spożywczego („Mildes-Bieruń”, Transportowo-Spedycyjna Spółdzielnia Pracy „Transmlecz”). Siedziba Urzędu Miejskiego.
Pierwotnie osada targowa na szlaku handlowym Kraków-Wrocław. Prawa miejskie otrzymał w 1387 od księcia opawsko-raciborskiego Jana II. Rozkwit miasta przypada na połowę XVI w., kiedy uzyskało przywileje organizacji targów i jarmarków. Wyroby rzemieślników bieruńskich (sukno, buty, wyroby kowalskie) znane były mieszkańcom dużych ośrodków miejskich. Sto lat później zaczął się powolny upadek rzemiosła i miasta (wojny, pożary, zarazy), a proces agraryzacji Bierunia przemienił go w miasteczko rolnicze Bieruń Stary. W 1973 w obręb gminy Bieruń Stary włączono gminę Bieruń Nowy ze 150-letnim rodowodem. Początki Bierunia Nowego wiążą się z powstaniem nowej drogi wiodącej z Prus do Austrii przez Oświęcim. Nowe wymogi celników sprawiły przeniesienie urzędu celnego z Bierunia (Starego) do nowych budynków w Zabrzegu nad rzeką Wisłą. Powstał wówczas Bieruń Nowy, który w 1859 połączono linią kolejową z Mysłowicami, a w 1863 z galicyjskim Oświęcimiem. Wówczas też osada utraciła znaczenie komunikacyjne, a urząd celny przeniesiono do Mysłowic. Od 1870 Bieruń Nowy był samodzielną gminą. W 1975 włączono Bieruń Stary i Bieruń Nowy do miasta Tychy. W 1991 utworzono nowe miasto Bieruń z połączenia d. miasta Bieruń Stary i gminy Bieruń Nowy, wyodrębniając je z miasta Tychy. W 1. 1972-75 zbudowano nową kopalnię węgla kamiennego „Piast” w Bieruniu Nowym. Znana ze strajku górników w okresie stanu wojennego (1981).
Miasto zachowało średniowieczny układ urbanistyczny oparty na prostokątnym rynku, z którego narożników wybiegają pary ulic. W narożniku pd.-wsch. usytuowany jest kościół paraf. św. Bartłomieja Apostoła z 2. poł. XVIII w. W 1845 pożar zniszczył kościół pokryty gontem. Odbudowany i konsekrowany w 1859. Przebudowany w 1948.
Wokół rynku jednopiętrowa zabudowa z poł. XIX w. W pierzei wsch., w budynku nr 3, zachowało się sklepienie kolebkowo-beczkowe. Na cmentarzu stoi kościół drewniany św. Walentego z przeł. XVI i XVII w., częściowo zniszczony przez pożar, odbudowany w l. 1971-72 z odrestaurowanymi organami z 1698. Na średniowiecznym kopcu, przy ul. Kopcowej, barokowa kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena. Za cmentarzem, równolegle do ul. Krakowskiej, fragmenty grobli z poł. XVI w. z ocalałymi fragmentami inżynierii wodnej (urządzenia hydrotechniczne – spustowe). W Bieruniu Nowym kościół paraf. Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1909 (pierwotnie ewangelicki, od 1922 – katolicki).
ŚCIERNIE
Dawniej wieś. W l. 1975-90 w granicach miasta Tychy, od 1991 w mieście Bieruń. Odgałęzienie drogi w prawo do Pszczyny przez Międzyrzecze i Jankowice, gdzie rezerwat żubrów (rezerwat przyrody „Żubrowisko”), zespół ludowy „Ściemianki”.
NOWY BIERUŃ
Od 1991 w granicach miasta Bieruń. Dawniej wieś na lewym brzegu Wisły. Kościół z 1909, rozbudowany w 1922-25. Przystań kajakowa.
■ 8 km na zach. wieś Bojszowy (siedziba gminy), w której do 1905 istniał zabytkowy kościół z 1580. Obecny, neoromański, z 1904 proj. arch. Ludwik Schneider. W Nowych Bojszowach w 1978 ukończono budowę kościoła NMP Uzdrowienia Chorych wg proj. K. Gierlotki i M. Mołickiego.