PILICA
Miasto (2100 mieszk., 360 m n.p.m.) u źródeł rzeki Pilicy, siedziba Urzędu Miasta i Gminy.
Pierwsze wzmianki z 1227. Od XIII w. istniał tu zamek. Prawa miejskie otrzymała w 1393. Od XIV do XVI w. ośrodek rzemiosła. W tym czasie czynne były liczne warsztaty rzeźnicze, szewskie. Zarówno miasto, jak i pierwotny zamek należały do rodziny Pileckich (Otto z Pilicy był zaufanym Kazimierza Wielkiego). Od 1590 w rękach rodziny Padniewskich, następnie Zbaraskich i Wiśniowieckich. W 1636 właścicielem został Stanisław Warszycki, kasztelan krakowski, który przebudował zamek wzniesiony przez Padniewskiego (1610) i otoczył fortyfikacją. W 1655 zamek zdobyli Szwedzi. Do 1 poł. XVIII w. właścicielką Pilicy była Maria z Wesslów Sobieska, żona królewicza Konstantego. W latach następnych w rękach rodziny Wesslów.
W 1853 okoliczne dobra kupił przemysłowiec Chrystian Moes. W I. 1906-45 dobra, zakłady przemysłowe i pałac należały do Arkuszewskich. W XVIII w. ważny żydowski ośrodek gospodarczy i kulturalny, m.in. znana szkoła żydowska. W 1885 na 4376 mieszkańców Pilicy 3095 było narodowości żydowskiej.
W 1869 Pilica utraciła prawa miejskie. Rozpoczął się powolny upadek osady.
W okresie okupacji hitlerowskiej w rejonie Pilicy działały liczne oddziały partyzanckie. 1 I 1994 Pilica odzyskała prawa miejskie.
Wśród licznych zabytków Pilicy w rynku gotycki kościół paraf. św. Jana Chrzciciela z 1. poł. XIV w., przebudowany i rozbudowany w XVII i XVIII w. Wyposażenie wnętrza barokowe i rokokowe. Również fasada o barokowym szczycie. W kościele dwie kaplice: gotycka Warszyckich św. Anny i barokowa Padniewskich św. Józefa (arch. Kasper Fedige z Mesocco) oraz rzeźby gotyckie i nagrobki, m.in. renesansowy nagrobek Kasi Pileckiej, dłuta J.M. Padovano (ok. 1555). Obok dzwonnica późnobarokowa z dzwonami z 1533 i 1770-71.
Na zach. od miasta na lewym brzegu Pilicy, na stoku wzniesienia zachowane XVII-wieczne mury obronne z 6 bastionami. W ich obrębie XVII-wieczny renesansowy zespół pałacowy zbudowany przez Wojciecha Padniewskiego, przebudowany w poł. XIX w. przez kolejnych właścicieli (Christiana Augusta Moesa i Leona Epsteina). W 1. 1960-62 zabytkowe wnętrza poddano konserwacji, m.in. jadalnię z kasetonowym sufitem, salę rycerską na I p., salę kredensową z drewnianym sufitem. Na uwagę zasługuje inkrustowana dębowa podłoga w sali rycerskiej (lustrzanej). Oficyny z poł. XIX w. Obok park założony w XVIII w. w stylu francuskim, dziś park krajobrazowy z okazami starodrzewu, m.in. lipa królowej Elżbiety (Pileckiej, żony Władysława Jagiełły) o obw. pnia ok. 6 m. Obecnie pałac i park poddany został kolejnej rewaloryzacji – własność Barbary Piaseckiej Johnson.
Na Zarzeczu – przedmieściu Pilicy, ruiny kościoła i klasztoru Augustianów (tzw. księży Marków) z 1610.
W odl. 1 km na zach, d. wieś Biskupice (dziś dzielnica m. Pilicy). Kościół i klasztor Reformatów z 1746 fundacji Marii z Wesslów Sobieskiej. Ciekawe epitafia z XVIII w. i cenne obrazy pędzla Szymona Czechowicza (1689-1775). Dziedziniec odpustowy z bramą i kaplicami z 2. poł. XVIII w.
SMOLEŃ
Wieś sołecka (480 m n.p.m.) w gminie Pilica.
Na górze Smoleń (486 m) ruiny zamku rycerskiego oraz rezerwat krajobrazowy i leśny (4,3 ha) założony w 1959, okazy jaworów i modrzewi. Czternastowieczny zamek powstał na miejscu trzynastowiecznej warowni. Należał do rodu Toporczyków-Pileckich, następnie do Seweryna Bonera (od 1563) i Wojciecha Padniewskiego (od 1590). W 1655 zamek został zdobyty przez Szwedów. W latach następnych zmieniał właścicieli. Zaniedbany stawał się ruiną. Składał się z zamku górnego i dwóch zamków dolnych. Wieża obronna oraz fragment murów są pozostałością zamku górnego. Natomiast resztki murów biegnących po skale oraz cembrowana kwadratowa studnia pochodzą z zamku dolnego. Grubość murów zewnętrznych dochodziła miejscami do 2 m; znaleźć można ślady strzelnic i resztki ganku obserwacyjnego. Na pn. stoku Góry Zamkowej dworek z XIX w.
W okresie okupacji okolice Smolenia były widownią licznych akcji oddziałów partyzanckich (m.in. GL im. Bartosza Głowackiego i AK, oddział „Surowiec”).