ZAWIERCIE
Miasto (56 500 mieszk., 330 m n.p.m.) nad rz. Wartą. Ważny ośrodek przemysłowy w pn.-wsch. części woj. katowickiego. Przemysł hutniczy (huta „Zawiercie”), maszynowy (Fabryka Maszyn, Odlewnia Żeliwa Ciągliwego), włókienniczy (Zawierciańskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego, Zawierciańskie Zakłady Tkanin Technicznych, Przędzalnia Bawełny „Przyjaźń”), metalowy (Fabryka Opakowań Blaszanych), szklarski (Huta Szkła Gospodarczego „Zawiercie”), drzewny i chemiczny (Zawierciańskie Zakłady Suchej Destylacji Drewna). Siedziba Urzędu Miejskiego.
Miasto wyrosło w dobie industrializacji ziem polskich, chociaż prawa miejskie uzyskało w 1915. Początki osady sięgają XI w., kiedy Zawiercie było jedną ze wsi w dobrach kromołowskich. W XV i XVI w. znane z hutnictwa (kuźnica blanowska i zawiercka). Właściciel kuźnicy zawierckiej Wincenty Nicz dostarczał swe wyroby m.in. do Krakowa na zamówienie króla Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Od XV w. właścicielami osady byli m.in. Michał, pisarz nadworny księcia Janusza Oświęcimskiego. Jan Pilecki-Granowski, wojewoda sandomierski, następnie Bonerowie, Firlejowie, Warszycki, Męcińscy, Gostkowscy. W l. 1820-64 należała do wrocławskiego bankiera Pringsheima i jego spadkobierców. Uruchomienie Unii kolejowej Częstochowa – Ząbkowice (Warszawa – Wiedeń) w 1847 dało impuls do budowy zakładów przemysłowych opierających się na taniej sile roboczej. W 1882 połączono Małe i Duże Zawiercie w jedną osadę. W 1883 założono pierwszą fabrykę włókienniczą. Kolejni właściciele fabryki -bracia Ginsbergowie (berlińscy bankierzy) – rozbudowali ją do jednej z trzech największych w Królestwie Polskim. W latach następnych zbudowali kolejne zakłady włókiennicze. Oprócz nich powstały m.in. Fabryka Szkła S. Reich i Spółka (1884), odlewnia żelaza i gisernia Erbego (1886), wytwórnia pędzli i maszyn Ksaweryk i Spółka (1893), Huta Żelaza (1897), należąca do Towarzystwa Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza. Ze wsi powstała duża osada przemysłowa o charakterystycznej zabudowie – fabryki przeplatały kolonie domów przyfabrycznych.
Miasto i okolice mają swe tradycje walk o narodowe i społeczne wyzwolenie, m.in. w 1831 toczyły się tutaj nieomal ostatnie walki cofających się i uchodzących za granicę oddziałów polskich pod dowództwem Samuela Różyckiego z sotniami kozackimi. W marcu 1863 koło Mrzygłodu doszło do bitwy między kosynierami z oddziału Cieszkowskiego, który tu przeorganizował się i zasilił miejscowym naborem, a wojskami rosyjskimi. 22 marca między Zawierciem i Łazami, po krwawej walce, oddział Cieszkowskiego został rozbity. Zginęło wielu powstańców łącznie z dowódcą. Poległych pochowano ok. 2 km od miasta (obok torów kolejowych).
Okres walk rewolucyjnych w mieście rozpoczął się w grudniu 1904 podczas antywojennej demonstracji. Dwie osoby zostały ranne. 2 II 1905 na wieść o „krwawej niedzieli” zastrajkowali robotnicy przędzalni i tkalni zakładów bawełnianych. W marcu strajkowali robotnicy Poręby, I maja ponownie wybuchły strajki; 29 i 30 października strajkowali robotnicy i kolejarze niemal wszystkich fabryk Zawiercia. Działacze SDKPiL i PPS zorganizowali 6 listopada zebranie w centrum osady przemysłowej, a kilka dni wcześniej robotnicy Zawiercia – manifestację wspólnie z chłopami. W okresie okupacji hitlerowskiej pierwsze akcje zbrojne miały miejsce w 1941. W okolicznych lasach zgrupowane były oddziały partyzanckie GL, BCh, AK i AL. W I. 1943-44 liczyły one kilkaset osób. W czerwcu i sierpniu 1943 miały miejsce śmiałe wypady oddziałów BCh na mleczarnię w Przybynowie i fabrykę podkowiaków i haceli w Borowym Polu. Od kwietnia do czerwca 1944 miały miejsce udane akcje oddziałów BCh, AK i AL w okolicach Zawiercia.
W latach dwudziestolecia międzywojennego powstały kolejne fabryki: chemiczne, metalowe, spożywcze.
W 1938 miasto liczyło 32 673 mieszk., w 1945 – 20 500. W okresie okupacji eksterminacji poddana była ludność pochodzenia żydowskiego. 20 I 1945 miasto wyzwoliły oddziały 125. Dywizji Piechoty z 21. Armii I Frontu Ukraińskiego dowodzonego przez marszałka Iwana Koniewa.
Po 1945 nastąpił dalszy rozwój miasta. Opracowano plan urbanistyczny miasta, powstały nowe osiedla mieszkaniowe. Do miasta przyłączono okoliczne wsie: Borowe Pole, Ładów, Nowe Zawiercie, Ręby, Stawki, Warty. Wypaleniska, Marciszów, Blanowice, Piecki, Bzów, Karlin, Kromołów, Wydra Zielona, Łośnice, Pomrożyce, Skarżysko, Zerkowice, Kalinówka, Niwki i miasto Poręba (wyłączone od 1 X 1982). Obszar miasta w 1975 wynosił 125 km2, obecnie – 85 km2.
Zmodernizowano większość zakładów i powstały inwestycje przemysłowe: Zawierciańskie Zakłady Naprawy Samochodów, Zawierciańskie Zakłady Tkanin Technicznych i wspólna inwestycja Polski i NRD – Przędzalnia Bawełny „Przyjaźń” (1973-75) przy ul. Obrońców Poczty Gdańskiej 54. Wybudowano również mechaniczno-biologiczną oczyszczalnię ścieków, oczyszczającą ścieki w dorzeczu Warty.
Zawiercie nie ma obiektów zabytkowych. Najcenniejszą budowlą li st kościół paraf, z 1896. Bogate jest natomiast w pomniki pamięci narodowej. Przy ul. Kościuszki pomnik Nieznanego Żołnierza (1960), przy ul. 3 Maja obelisk dla uczczenia 3 robotników, którzy zginęli podczas manifestacji bezrobotnych (18 IV 1930). Przy drodze do Pilicy pomnik na mogile powstańców z 1863 (za stawem huty „Zawiercie”).
Obok Stadionu Tysiąclecia (na 20 000 widzów) duży park, ośrodki sportowe i wypoczynku niedzielnego w sąsiednich miejscowościach (Krępa, Przyłupsko, Łazy, Kroczyce).
■ W odl. 7 km na pn. wieś Włodowice, woj. częstochowskie. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1220, kiedy to Iwo Odrowąż nadał osadę klasztorowi w Mstowie. Od 1320 w dobrach królewskich. Barokowy kościół i ruiny pałacu z poł. XVIII w., w którym w 2. poł. XIX w. Michał Polecki (powstaniec 1863) – więzień Cytadeli Warszawskiej – założył Wyższą Szkołę Agronomiczną z laboratorium i biblioteką. Zachowała się część parterowa.